Քամին, Աշնան քամին Թռցնում է դեղին նժույգները իրա: Ինչ-որ մի տեղ հիմա Հավաքել է մի Ու փչում է աշնան հոգեվարքի ժամին Իր ահռելի հոգին մի վիթխարի բերան:
Քամին, Աշնան քամին Հռնդում է հիմա. Փոշու հսկա դեզեր փախցընում են իրար Սարսափահար դարձած նախիրների նման:
Քամին, Աշնան քամին… Քաղաքը գորշ ու մութ: Ամեն անցորդ դեղին զառանցանք է հիմի, Որ իրիկվա մեգին երազվել է քամուն:
Փողոցները երկա՜ր, Ու ձանձրալի, աշնան անձրևների նման, Փողոցները, որ կան, Փողոցների ներկան, Փողոցները` դաժա՜ն, անհրապույր, չարկամ,- Որքա՜ն, որքա՜ն, որքա՜ն ահավոր են հիմա:
Քամին, Աշնան քամին Մոլորվել է ասյտեղ. Մահվան սարսուռ առած վիրավոր է նա մի: Ու կարող է հիմա ամեն արգելք քանդել Քամին, Աշնան քամին…
Հռնդում է, Փնչում, Ահեղացունց ցնցում ցուցանակները չոր. Զըրնգում են ահից պատուհաններն հնչուն, Ու թռչում է քամին,- երկարաթև թռչուն,- Զարհուրելի, զազիր փողոցների միջով…
Խելապտույտ, անմարդ փողոցներում կորած, Զարհուրելի ոխով ու զայրույթով իրա, Որպես ոսոխ տեսած մի վիթխարի հովազ, Հայացքներում` փոշի և արևամուժ ավազ,- Քամին, աշնան քամին հարձակվում է ահա Անօգնական կքած բուլվարների վրա:
Օ՛, բուլվարի հիվանդ ծառերը որբ ու խենթ, Ցնծոտիներ հագած պառավների նման,- Ծվատում են նրանք դեղին մազերն իրենց, Գլուխները ցնցում ու մորմոքում հիմա:
Ծառերը ծե՜ր, հիվանդ, Ծառերը ծուռ ու չոր, Մուրացկանի նման ծառերը խեղճ ու մերկ. Քամին ծեծում է ծեր գլուխները նրանց Ու ճչում է մահվան չարագուշակ ճչով.- Երբե՛ք, Երբե՛ք, Երբե՛ք…
Օ, գթացե՛ք հիմա. Այդ ծառերին` խաչված բուլվարներին ամա, Օ, փրկեցե՛ք նրանց հարվածներից քամու, Որ բերում է նրանց մահվան մորմոք ու մահ:
Օ, գթացե՛ք հիմա. Լսե՛ք, լսե՛ք, լսե՛ք.- Այս ահռելի, դաժան, հոգեվարքի ժամին` Պիտի դառնա, որ ձեր հոգինե՛րը խուժե – Քամին, Աշնան քամին…
Դու շրջում ես ամենուրեք, դու չըկաս,
Աներևույթ դու խոսում ես աշխարհում,
Հանկարծ, անկարծ շշնջում ես, որ կըգաս,
Հըմայում ես, կանչում, կանչում ու լռում.
Քնքուշաբույր ծաղիկների թերթերում,
Հույս դաշտերի խաղաղ նիրհող օվկիանում
Եվ աստղազարդ, խորհրդավոր գիշերում,
Եվ ջրերի արծաթաճոճ օրրանում։
Ամենուրեք մի կարոտ ես դու նետել,
Քո ըստվերն ես փռել անծիր աշխարհում,
Դու ես հյուսում աստղացանցը ոսկեթել,
Գիշեր ու զօր կյանքը դու ես զարդարում։
Եվ աշխարհի ուղիներում ես մոլոր
Թափառում եմ և որոնում տխրադեմ,
Լսում եմ քո ձայնը անուշ-լուսավոր,
Կանչում եմ քեզ, բայց անունըդ չգիտեմ։
*****
Բյուր մարդոց մեջ,
Պաղ մարդոց մեջ,
Որպես տրտում
Անապատում —
Մենակությո՜ւն,
Մենակությո՜ւն…
Ախ, այս տրտում,
Երկրի ցրտում
Անլուր ընկան,
Անխոս հանգան
Երկնքի հուշ
Երգերս անուշ։
Եվ իմ հոգում,
Ցուրտ ու միգում,
Խինդը մեռավ,
Բախտը մարավ
Անվերադարձ,
Անվերադա՜րձ…
****
Քո աչքերի դեմ իմ աչքերը՝ կույր,
Կա քո հոգու մեջ անթափանց մի մութ,
Քո մութ հայացքում կա մի քնքուշ սուտ՝
Քեզ միշտ թաքցնող մի նուրբ վարագույր…
Փակ են քո սրտի հեռուներն իմ դեմ,
Հավետ քեզ կապված՝ քեզ օտար եմ ես.
Երբ խենթ խնդությամբ փայփայում եմ քեզ՝
Ե՛վ սիրում եմ քեզ, և՛ քեզ չըգիտեմ։
Փակ են քո սրտի հեռուներն իմ դեմ,
Քո աչքերի դեմ իմ աչքերը՝ կույր.
Քո հոգու վըրա կա մի վարագույր,—
Ո՞վ ես դու, ո՞վ ես,— բնավ չըգիտեմ…
ՇԻՐԱԿԻ ԴԱՇՏԵՐԻՑ
Աստղերն են ժպտում լուսեղեն նազով,
Խաղաղ դաշտերը մութն է համբուրում.
— Ես կախարդված եմ միշտ նույն երազով,
Միշտ նույն ցնորքն է իմ սիրտը այրում։
Մոտեցած երկնից աստղերը պայծառ
Ժպտում են խաղաղ քո աչքերի պես.—
— Իմ լքված սրտի կարոտը անծայր
Ամեն ինչի մեջ որոնում է քեզ…
Չուշանաս: Միայն սա եմ ասում քեզ: Չուշանաս:
Որովհետև քիչ անց, երբ դուռս թակես,
ինձ կթվա, թե ծերությունն է եկել,
ձմեռը կամ մահը:
Չուշանաս:
Կանգ առ շենքերի տակ` ճանապարհիդ,
ու ականջ դիր:
Ձեռքերս`պատուհաններից կախված,
քեզ են կանչում:
Կանգ առ շենքերի տակ ու ականջ դիր:
Ամենուր քո շունչն է սփռվել:
Ամենքը անունդ գիտեն:
Չուշանաս:
Քեզ սպասելն առավել քաղցր է գալուցդ:
Նշենու ծաղկելուն է նման:
Նավահանգստում նավարկող առագաստի:
Գեղգեղանք լինի ասես կամ առավոտյան քրքիջ:
Քեզ սպասելն ասես նորից աշխարհ գալ է:
Չուշանաս ճամփին: Ճանապարհները Ֆեակներով լի են,
մոլորեցնողները` շատ:
Ճանապարհները սայթաքուն են, գիշատիչները հարձակվում են
ու առևանգում:
Չուշանաս:
Չուշանաս, որովհետև մինչ գալդ
քայլելու եմ ցավիս ողջ աշխարհով մեկ
Անցնելու եմ բոլոր փշերով, բոլոր քարափներով:
Որովհետև սպասելը մեռնելու է նման:
Դրա համար: Չուշանաս:
Սովորիր հեռանալ
Ծակ գրկախառնությունների ապահովությունից,
Քեզ հետապնդող ձեռքսեղմումներից,
Մի կեղծ երջանկության հիշողությունից,
Հեռացիր` անաղմուկ, լուռ, առանց աղաղակի, երկարաշունչ հրաժեշտի:
Հետդ ոչինչ մի վերցրու, ոչ հիշատակ, ոչ էլ տաք շոր ճանապարհի:
Վազելով հեռացիր սուտ ապաստաններից, թեկուզ և դրսում կարկուտ տեղա:
Սովորիր նայել աչքերի խորքը հրաժեշտ տալիս, այլ ոչ թե ներքև կամ անհունի մեջ:
Բառերիդ ճիշտ իմաստ տուր, մի արժեզրկիր նրանց, խնդրում եմ:
Սովորիր նայել ավազի ժամացույցին, տեսնել, որ ժամանակդ վերջացել է:
Գրկախառնություններին, նամակներին, նվիրագրություններին վերջ` երբևէ կհանդիպենք, սեր իմ
(գիշերները բոլոր ու երգերը` ձերը չեն լինելու այլևս, հաշտվիր այդ մտքի հետ):
Բավ է Ապագան սիրես, երբ ունեցածդ միայն Ներկան է:
Հեռացիր այնտեղից, ուր չգիտես ինչու ես գտնվում, ուր չգիտեն ինչու են պահում քեզ:
Երգերից քո սիրած, քայլած վայրերից բաժանվի, գնա:
Երևակայությունդ քո կարծածիդ չափ սահմանափակ չէ:
Դու կարող ես բոլորովին նոր պատմություններ կերտել երկինք ու աղով,
Որ աշուն հիշեցնեն մի քիչ, շատ ամառ ու այն անեզր Գարունը:
Հեռացիր այնտեղից, ուր չես ստանում քեզ անհրաժեշտը,
Անհամապատասխանից, միջակից, քչից,
Պահանջիր, որ տվածդ հետ ստանաս, դու պարտք չես նրանց:
Հարգել սովորիր դու քո սերը, քո ժամանակը, ու սիրտը քո,
Ասածներին դու մի հավատա, սերն անսպառ չի, այն վերջանում է:
Սիրտը կոտրվում է, մի օր կփորձես աշխատեցնել այն, բայց չի աշխատի:
Մի ներիր նրանց, ովքեր զղջման արցունքներով ոտքերդ չլվացին:
Հասկացիր, երկրորդ հնարավորությունները վախկոտների համար են, երրորդները` ծիծաղելիների:
Մի վախեցիր բառ-նշանակություն համարժեքությունից. հարաբերությունը հարաբերություն անվանիր, խաբեությունը` խաբեություն:
Կշտամբիր ինքդ քեզ, որ երբեմն նստում ու մանկան պես գանգատվում ես,
ու հետո նրան սառնաշաքար տալիս, որ ծծկերը հանկարծ չնեղսրտի:
Եվ
Սովորիր հեռանալ այնտեղից, ուր իրականում երբեք գոյություն չես ունեցել:
Հեռացիր, գնա, նույնիսկ թե թվա, ասես արգանդիցդ երեխայիդ են պոկում:
Հեռացիր այն ամենից, ինչ ճշմարիտ ես կարծել, միգուցե երբևէ հասնես դրանց:
Ժամանակն արագ է թռչում։ Կայարանում ենք։ Մեկնելու ժամն ահա՛, հասել է։ Բոլորս միևնույն ճեպընթացի՝ տարբեր վագոնների ուղևորներ ենք։ Մնում է չուշանալ նշված ժամից ու հարմար տեղավորվել մեզ բաժին հասած վագոնի նախանշված տեղում․․․ Առաջին, թե երկրորդ հարկում, պատուհանի մոտ, թե՝ քիչ այն կողմ․․․ էական չէ։ Միևնույն է, ընթացքը մեկն է, ու ճեպընթացը նույն ուղղությամբ է սլանալու։ Կարևորը ճիշտ կայարանում իջնելն է, չուշանալը․․․
Ահա՛, հնչեց վագոնավարի հրահանգը։ Ճեպընթացը շարժվեց․․․ սկզբում՝ դանդաղ, հետո՝ արագ, հետո՝ ավելի ու ավելի արագ․․․ Սլանում ենք։
Որքա՜ն տարբեր ուղևորներ կան միևնույն ճեպընթացում։ Ոմանք՝ պատուհաններից թափառող հայաքներով, ոմանք՝ կիսարթուն, մի մասն էլ՝ փակ աչքերով կամ խցված ականջներով ընկղմվեցին օրորող սլացքի մեջ։ Հավանաբար, միայն պատուհանից դուրս թափառող հայացքները հասցրին նկատել, որ ընթացքի արագության մեջ շարունակ փոփոխվող, իրար հաջորդող տեսարաններն այնքա՜ն լղոզված են։ Ցավո՜ք։ Գեղեցիկ ու հիշարժան պատկերները նույնիսկ ֆոտոխցիկները չհասցրին ֆիքսել․․․ Ո՜վ գիտի, գուցե միայն կիսափակ աչքերով երազողները տեսան աննյութեղեն ամպերի հավերժական խաղը, ելնող ու մայր մտնող արևի շառագունումը․․․ իրական պատկերներ։ Արագության ռիթմը չհասցրեց ու երբեք էլ չի հասցնի աղավաղել երկնքի հավերժական պատկերը․․․
Րոպեները ժամեր կդառնան։ Միօրինակ ընթացքը շուտով ձանձրույթ կբերի։ Միայն ուղևոր երեխաները կվազվզեն վագոնի միջանցքներով՝ հարկից հարկ տեափոխվելու կամ պարզապես արկածներ որոնելու նպատակով։ Տարեց ուևորները թաքուն ժպիտով կամ զայրացկոտ դիմախաղով կհետևեն նրանց անհանգիստ անցուդարձին, իսկ դիմացի պատուհանների տակ նստոտած պատանիները, անթարթ հայացքները էկրանին սևեռած, գնացքի սլացքին անտարբեր ու խցված ականջներով, անընդմեջ կծամեն, կուլ կտան ճանապարհի օրապահիկը։
Առաջին կանգառը մոտ է։ Շուտով կմոտենա երկրորդը, երրորդը, հերթականը ․․․ ու ճեպընթացը՝ հին ու նոր ուևորներ փոխելով, վերջապե՜ս կհասնի վերջին կայարանին։
Երբ այն կանգ առնի, բոլոր վագոնները միաժամանակ կդատարկվեն այսքա՜ն տարբեր ուղևորներից ու յուրաքանչյուրն իր բեռը շալակած, կքայլի նախընտրած, իսկ ավելի ճիշտ՝ ուղենշված ճանապարհով։
ճամփորդական օրերի ընթացքում կատարած իմ գրառումներից մեկում անդրադարձել եմ մեր այս սպասված հանդիպմանը։ Այո՛, հարազատությունը մի բան է, որը ֆիզիկական բաժանումով չի ընդհատվում, հակառակը՝ ավելի է զորանում։ Սրա վառ ապացույցը, արդեն իննը տարի Ֆրանսիայում բնակվող մեր սեբաստացիներ՝ Աննայի, Ռազմիկի ու Էլենի անանց կարոտն է, առավել նորոգված կապը հայրենիքի ու կրթահամալիրի հանդեպ։
Շատերդ կհիշեք մեր վառ սեբաստացիական զույգին՝ Ռազմիկ և Էլեն Հարությունյաններին։ Ներկայիս՝ կրթահամալիրի Հյուսիսային դպրոցում աշխատելու տարիներին եմ ծանոթացել այս պայծառ ընտանեկան եռյակի հետ։ Չորրորդ դասարանում, Ռազմիկենց դասարանի կազմակերպիչն էի։ Մեկ տարվա շփումը բավարար էր չարաճճի ու միշտ ինքնատիպ Ռազմիկին կապվելու ու երբե՜ք չմոռանալու համար, իսկ Էլենի ու Աննայի հետ մտերմության, հարազատության հաստատումը տարիների պատմություն ունի․․․
Առաջին անգամ Էլենին հադիպեցի , երբ չորս-հինգ տարեկան էր, ու մեր Գեղարվեստի նախակրթարան էր հաճախում։ Իմ ու Աննա Ադամյանի՝ հեղինակային փորձարարական խմբի պայծառ ու միշտ հիացմունքի արժանի սանն էր Էլենչիկը՝ ռոդարիական մտածողությամբ աչքի ընկնող, ինքնուրույն, համարձակ ու արտիստիկ։ Հետագայում, նախակրթարանի նույն խմբի հետ կրտսեր դպրոցում աշխատանքս շարունակելու հնարավորություն ունեցա ու ևս երեք տարի, ամենօրյա՝ աշխատանքային-ստեղծագործական- անձնային շփման տիրույթում ամրապնդվեց մեր մարդկային կապը։
Կրտսեր դպրոցի ավարտական՝ չորրորդ դասարանի առաջին կիսամյակի վերջն էր, ձմռանը, երբ հազարավոր հայ ընտանիքների պես, Էլենենց ընտանիքն էլ, սոցիալական պայմաններից դրդված, ստիպված եղավ արտերկիր տեղափոխվել։ Մեծ ցավ, ափսոսանք էի ապրում, որ բաժանվում եմ իմ սիրելի Էլենչիկից․․․ որ հայրենիքը աղքատանում է և՛ս մի սիրուն ու հետաքրքիր ընտանիքի բացակայությամբ, որ մեր սեբաստացիներն իրենց կրթությունը մայրենի լեզվով չեն շարունակելու, որ․․․
Ժամանակն արագ է թռչում։ Այս իննը տարիների ընթացքում, երեք-չորս անգամ Աննայի կամ Էլենի հետ հանդիպել ենք Երևանում, կապվել մեդիայի միջոցով, սակայն այդ կարճատև հանդիպումների, թռուցիկ նամակների ընթացքում հնարավորություն չեմ ունեցել այսքա՜ն մանրակրկիտ տեղեկանալու, ծանոթանալու, այս գեղեցիկ ու յուրահատուկ եռյակի կյանքում կատարված փոփոխություններին։
Երբ Աննան իմ ֆեյսբուքյան գրառումներից մեկի միջոցով տեղեկացավ մեր՝ Ֆրանսիա այցելության մասին, հանգիստը կորցրեց․․․ Մինչ այդ էլ բազմաթիվ հրավերներ էր արել, խոստացել, որ կհյուրընկալի, բայց, անկեղծ ասած, երբևէ չէի մտածել, որ մեր հաջորդ հանդիպումը Ֆրանսիայում կկայանա։
Մենք հանդիպեցինք Մոնակոյից ոչ շատ հեռու, մեքենայով մոտ մեկ ժամ հեռավորության վրա գտնվող՝ Ֆրանսիայի հարավում, Միջերկրականի ափին ծավալվող Նիցցա քաղաքում, հե՛նց Միջերկրականի ափին։ Հավանաբար, մեր կարոտած, հուզառատ հանդիպման ականատեսը եղան նաև լողափում գտնվողները․․․ հետաքրքիր է՝ տեսնես ի՞նչ մտածեցին։
Առաջին հայացքից, ինձ զարմացրեց-հիացրեց Ռազմիկի լրջության, հասունության աստիճանը, ազնվական-ասպետական պահվածքը։ Չարաճճի, շատախոս Ռազմիկը միայն իմ հուշերում էր մնացել։ Աննան ու Էլենը իրենց միշտ զարդարող՝ պայծառությունն ու ինքնավստահությունը բազմապատկել էին խնամված ու եվրոպական միջավայրում։ Ափսո՜ս, ընտանիքի հորը՝ Վարդանին, չկարողացանք տեսնել-ծանոթանալ։ Այդ ընթացքում հայրենիքում էր՝ ծնողներին այցելելու նպատակով։
Մեր ճամփորդական օրվա նախապատրաստությունը Ռազմիկը խնամքով իր ձեռքն էր վերցել։ Ամեն ինչ մանրակրկիտ ծրագրել, պլանավորել էր․․․
Աննայի մեքենայով, բայց իհարկե՛ Ռազմիկի վստահ վարորդությամբ, հասանք քաղաքից 12 կմ դեպի արևելք ընկած՝ Լազուր ափ կոչվող առողջարանային գոտի, միջնադարյան գեղադիր՝ Էզ ամրոցի բարձունքից հին քաղաքը տեսնելու։
Ըստ հայտնի ավանդույթի՝ ամրոցն իր անունը ստացել է ի պատիվ եգիպտական՝ Իզիդա կամ Իսիդա՝ կանացիության և մայրության աստվածուհու։
Դեպի ամրոցի բարձունք տանող՝ նեղլիկ, սալարկված ճանապարհն այնքա՜ն գողտրիկ, խնամված, ծաղկի ու կանաչի մեջ կորած անկյուններ ուներ, որոնցով չհիանալն անկարելի էր։ Ողջ ճանապարհին հանդիպող հիասքանչ տեսարաններն ու շինությունները շեղել էին մեզ ամրոցի բարձունքին հասնելու մտքից։ Գեղեցիկի վայելքով, հարազատ խոսք ու զրույցով, նկարելով ու նկարվելով տարված, չնկատեղինք, թե ինչպես հաղթահարեցինք բարձունքը ու հասանք ամրոցի ամենաբարձր կետին, որտեղից բացվում էր մի նոր՝ ավելի շլացնող տեսարան։
Ինչպես հետո պարզվեց, սա մեր օրվա հաղթահարելիք միակ բարձունքը չէր լինելու։ Մենք այցելեցինք նաև Նիցցայի հայտնի ամրոցը՝ Le Château de Nice, որի բարձունքից երևում է ողջ քաղաքը։ Աշտարակն` իր ընդարձակ այգով ու հին, պատմական շինություններով հանդերձ, մի ուրույն ու անսպասելի աշխարհ էր՝ քաղաքի սրտում։ Դավիթն էլ էստեղ վազվզելու ու մեր աչքից թաքնվելու մե՜ծ հնարավորություններ ուներ։ Դավթի արկածներին դիմադրելով, բազմաթիվ զբոսաշրջիկների խմբի հետ հասանք աշտարակի բարձունքին։ Ծովի ափին տարածվող, մայրամուտի լույսերով գունազարդված քաղաքը սքանչելի էր․․․
Տպավորված, հոգնած ու վաստակած՝ իջանք քաղաք։ Քայլեցինք հրապարակում, տեսանք մի քաղաքապետարանի հայտնի շենքն ու հարակից շինությունները։
Ինչպես և եվրոպական մյուս քաղաքներում, այստեղ շենքերի ճակատային մասի շինարարական բոլոր տեսակի միջամտությունները հսկվում են իշխանությունների կողմից։ Ոչ մի բնակիչ իրավունք չունի նույնիսկ աննշան միջամտել շենքի արտաքին տեսքին։ Ողջ ճամփորդության ընթացքում, մենք նույնիսկ լվացքի պարաններ չտեսանք։ Ինձ ողջ ընթացքում հիացնում էր քաղաքաբնակների փայփայող վերաբերմունքը, խնամքը սերնդեսերունդ փոխանցված հնությունների հանդեպ։ Այստեղ ամեն մի իր, նույնիսկ կենցաղային դետալ, պատմամշակությին արժեք ունի։ Հաջորդ պատումների ընթացքում կրկին կանդրադռնամ այս թեմային։
Սեբաստացիները՝ Ֆրանսիայում
Օտարերկրյա բնակության ողջ ընթացքում, այս սեբաստացի ընտանիքը հաջողությամբ է հարմարվել պայմաններին, դիմակայել բազմաթիվ խոչընդոտներ, հաղթահարել տարբեր դժվարություններ։ Ուրախալի է, որ այսօր բոլորն էլ հարմար աշխատանք են գտել Ֆրանսիայում։ Աննան խնամակալ-բուժքրոջ մասնագիտությամբ պատրաստություններ է անցել ու հաջողությամբ աշխատանքի է ընդունվել Մոնակոյում։ Ասեմ, որ Մոնակոյում աշխատանքի անցնելը հեշտ գործ չէ ու հատուկ ճարպկություն, անթերի աշխատանքային բնութագիր է պահանջում, քանի որ այնտեղ վարձատրությունն ավելի բարձր է։ Տեսնել էր պետք, թե ի՜նչ հիացմունքով ու ոգևորությամբ էր նա պատմում իր ստացած նոր հմտությունների՝ օգնության կարիք ունեցող մարդկանց ծառայություն մատուցելու մասին, շեշտում, որ մարդուն սիրելը, հարգանքով խնամելը-բուժելը յուրօրինակ արվեստ է, որին տիրապետում է յուրաքանչյուր բուժաշխատող։ Ողջ զրույցի ընթացքում լուռ հայացքներ փոխանակելով, մենք հիացմունքով փաստեցինք, որ Աննայի պայծառությունն ու վստահությունը բազմապատկվել էր․․․
Հպարտությամբ տեղեկացանք, որ մեր Ռազմիկը, վեց տասնյակից ավելի ուսանողների շարքում, գերազանց հանձնել է բոլոր քննությունները և անվճար ընդունվել և սովորում է Նիցցայի հեղինակավոր բուհերրից մեկում ։ էլենը Նիցցայի ֆրանսիական լիցեյներից մեկի նույնքան սիրված ու վառ ուսանողուհի է։ Երկուսն էլ տիրապետում են ֆրանսերենին ու ծնողներին աջակցելու մղումից դրդված, սովորելու հետ համատեղ աշխատում են։ Հաճելի է լսել, որ իրենց հաջողությունների հիմքում, որպես անուրանալի փաստ, կրթահամալիրում իրականացվող մանկավարժությունը, տիար Բլեյանի մեծ վաստակն են մատնանշում։ Օտար երկրում ապրելով, բոլոր թելերով շարունակում են կապված մնալ հայրենիքին, հիշում ու կարոտում են իրենց սեբաստացի ուսուցիչներին, մտքում փայփայում վերադառնալու ու ձեռք բերած հմտությունները հայրենիքին ծառայեցնելու հնարավորությունը։ Մեքենայի ղեկին՝ Ռազմիկի հնչեցրած խոսքերը չեն մոռացվի․
-Տիա՜ր, կուզեի այս հեղափոխության մասնակիցն ու մի մասնիկը լինել։ Վատ եմ զգում, մի տեսակ ամաչում եմ, որ այդ օրերին հայրենիքում չէի։
Օրվա վերջում, քաղաքի հրապարակում, վերջապես հանդիպեցինք աշխատանքից վերադարձած մեր Էլենին։ Միասին այցելեցինք քաղաքում հայտնի՝ Ռազմիկի նախընտրած իտալական ռեստորաններից մեկը։ Չնայած տիարի՝ ռեստորանը շրջանցելու հորդորներին, Ռազմիկը համառեց։
Հյուրասիրության ողջ ընթացքում էլ սիրելի, հոգատար ընտանիքին ու Ռազմիկին բնորոշող, շա՜տ հուզիչ մի բացահայտում արեցի։ Պարզվում է՝ ինչպես այսօր, այնպես էլ ցանկացած անգամ, որևէ ռեստորան այցելելիս, Ռազմիկը անհրաժեշտ չափից ավել ուտելիք է պատվիրում, որպեսզի վերջում ավելացածը հատուկ ամանների մեջ տեղավորել տա ու իր բաժնից մերձակայքում գտնվող անտուն մարդկանց էլ բաժին հանի․․․ Ա՜յ ասպիսի սեբաստացի Ռազմիկ ունենք հեռավոր Նիցցայում։
ճամփորդության ընթացքում սա մեր վերջին հանդիպումը չէր։ Էլենի ուղեկցությամբ մենք այցելեցինք ֆրանսիական Դելֆինարիում, ողջ օրը միասին լինելու հնարավորությունը վայելեցինք, իսկ Աննան՝ մոտակա օրերի ընթացքում էլ՝ մինչև կայարան ճանապարհելը, հոգաց մեր մասին՝ իր զանգերով, Նիցցայից Մոնակոյի մեր կացարան ճանապարհելով, իր պատրաստած անկրկնելի սաղմոնով բրդուճների հյուրասիրությամբ, իսկ վերջին պահին, ճեպընթացի կայարանում՝ իր հրաժեշտով, Դավթի ամենասիրած շոկոլադների ու այլ անակնկալների մատուցմամբ․․․ Շնորհակալ ենք։
Առաջին զգացողությունը, որ ունեցա Փարիզի Շառլ դը Գոլ օդակայան ոտք դնելիս և քաղաքում երեք օր շարունակ ճամփորդելիս, շփոթմունքի այն զգացումն է, որը, հավանաբար, համակում է փոքր ու միատարր երկրում ապրող յուրաքանչյուր այցելուի։ Ես շփոթված էի այս հսկա մեգապոլիսի բազմազանությամբ ու անցուդարձով։ Ինչպես հե՛նց ճամփորդության սկզբում տիարը շեշտեց՝ Փարիզը մե՜ծ հասկացություն է․․․ այստեղ ամեն ինչի կարելի է հանդիպել։
Անկասկած, երեք օրը չափազանց կարճ ժամանակահատված էր, Փարիզը ճանաչելու կամ գոնե ամենահայտնի տեսարժան վայրերն այցելելու համար, սակայն, վստահեցնում եմ, որ մեր խիտ ու հագեցած ճամփորդական երեք օրերի ընթացքում էլ շատ բան հասցրինք տեսնել։
Մինչ Չոլաքյան-Բլեյան ընկերները զբաղված էին հայ-ֆրանսիական կամուրջների հաստատման կարևոր գործով, մենք առավոտից-իրիկուն վայելում էինք անծանոթ, հսկա քաղաքը ինքնուրույն բացահայտելու հմայքը․․․ Читать далее →
Նա, ով դրսից է նայում բաց պատուհանից ներս, երբեք այնքան բա չի տեսնի, քան թե նա, ով նայում է փակ պատուհանին։ Չկա ոչինչ առավել խորունկ ու խորհրդավոր, առավել առլեցուն, տարտամ ու ակնաթով, քան աշխատանակով լուսավորված պատուհանը։ Այն, ինչ կարելի է տեսնել արևի լույսով, միշտ էլ նվազ հետաքրքրական է, քան այն, ինչ կատարվում է ապակու ետևում։ Այդ մութ կամ լուսավոր խորշում ապրում են կյանքը, երազում է կյանքը, տառապում է կյանքը։
Ալիքվող տանիքների այն կողմում ես նշմարում եմ մի տարեց կնոջ, որն արդեն կնճռոտված է, թշվառ, միշտ իչ-որ բանի վրա կռացած և որը երբեք չի ելնում դուրս։ Նրա դեմքից, նրա հագուստից, նրա շարժումներից, գրեթե ոչնչից ես հորինեցի այդ կնոջ պատմությունը կամ ավելի ճիշտ՝ լեգենդը և երբեմն-երբեմն արտասվելով, ինքս ինձ պատմում եմ այն։
Եթե դա լիներ ողորմ ծերուկ, ես դարձյալ հեշտությամբ կկարենայի հորինել նրա լեգենդը։
Եվ ես պառկում եմ, հպարտ, որ ապրել ու տառապել եմ ինձանից դուրս՝ ուրիշների մեջ։
Թերևս կհարցնեք ինձ․ <<Դու համոզվա՞ծ ես, որ քո լեգենդը միշտ է>>։ Փույթ չէ, թե գուցեև իսկությունը հեռու է ինձանից, քանի որ դա ինձ օգնում է ապրել, զգալ, որ ես կամ և այն, որ ես կա՛մ։
Ապուրն ու ամպերը
Իմ փոքրիկ խենթուկ սիրուհին ինձ ճաշ էր մատուցում, և ես ճաշասենյակի բաց պատուհանից զմայլվում էի այն շարժուն ապարանքներով, աննյութեղենի զարմանահրաշ կառույցներով, որ Աստված արարում է գոլործիներից։ Եվ զմայլանքիս մեջ մտածում էի․ «Բոլոր այս ուրվացնորքները գրեթե նույնքան գեղեցիկ են, որքան աչքերն իմ չքնաղ սիրուհու, որքան իմ հրեշավոր փոքրիկ խենթուկը՝ աչքերով կանաչ»։
Եվ հանկարծ, մեջքիս զգացի բռունցքի մի ուժգին հարված և լսեցի խռպոտ ու հմայիչ մի ձայն, հիստերիկ ու ասես օղուց խզված մի ձայն, իմ թանկագին սիրուհու ձայնը, որ ասում էր․ «Վերջապես ուտելո՞ւ եք ձեր ապուրը․․․ ամպերի՜ վաճառական»։
Նավահանգիստը
Նավահանգիստը հրապուրիչ հանգրվան է կյանքի պայքարից հոգնած հոգու համար։ Երկնքի լայնությունը, ամպերի շարժուն ապարանքը, ծովի խայտաբղետ գունառնությունը, փարոսների ցոլանքը, հրաշալիորեն վճիտ դիտակներ են, որոնք առանց հոգնեցնելու զվարճացում են աչքերը։ Խճճված թոկասարքով նավերի սլացիկ կազմվածքները, որոնց ներդաշնակորեն օրորում է ծովի ծփանքը, օգնում են պահպանելու հոգու մեջ ռիթմի ու գեղեցիկի նուրբ զգացողությունը։ Եվ հետո, այնտեղ կա մանավանդ խորհրդավոր ու ազնվական հաճույքի մի տեսակ՝ նրա՛ համար, ով այլևս չունի ո՛չ հետաքրքրասիրություն, ո՛չ փառատենչություն․ աշտարակին պառկած կամ կռթնած ծովապատնեշին դիտել բոլոր նրանց անցուդարձերը, ովքեր մեկնում են, և նրանց, ովքեր վերադառնում են, նրա՛նց, ովքեր դեռևս ունեն կամքի ուժ և ճամփորդելու կամ հարստանալու բաղձանք։
Ի՜նչ խոսք, ամեն մի ճամփորդություն նոր աշխարհ բացահայտելու հնարավորություն է, էս մե՜ծ աշխարհում քո տեղը գտնելու ու ինքդ քեզ ավելի մոտիկից ճանաչելու փորձ)))
Ճամփորդությունից արդեն շաբաթներ են անցել ու տպավորություններս էնքա՜ն շատ են, որ գլխումս ամեն բան իրար է խառնվել։ Հավաքած մեդիաարխիվս դասավորելու հետ մեկտեղ, փորձում եմ ճամփորդական վառ ու անջնջելի տպավորություններս ի մի բերել։ Տեսնենք ի՞նչ կստացվի․․․
Ուրեմն՝ էսպես․․․
Ճամփորդել, անշուշտ, սիրում եմ, բայց ճամփորդական պատրասությունը ամենաչսիրածս գործերից մեկն է, հատկապես, երբ դրան գումարվում է փաստաթղթային անվերջ թվացող վազվզոցը։ Ի՜նչ կլիներ, եթե Լիլիթն ու Շուշանը չօգնեին, Տաթևն ու Ռուզանն էլ կարևոր հիշեցումներ չուղարկեին, ես՝ էս աշխարհից անտեղյակ-անջատվածս, հաստատ գլուխ չէի հանի․․․ Եվ զո՜ւր են նույնիսկ տիար-ամուսնուս կոչերն ու հորդորները՝ ավելի գործնական ու տեղեկացված լինելու վերաբերյալ․․․ Տեսակ է, չե՛ս փոխի։
Մի խոսքով, բազմաթիվ փակ դռներ ու արգելքներ հաղթահարելուց հետո, հասանք Փարիզ։ Մեծ էր ուրախությունը, երբ Շառլ դը Գոլ հսկա օդանավակայանի սպասասրահում տեսանք ամենահաս Շուշանին ու Փարիզում մեզ հյուրընկալող- բարեկամ՝Ժիրայր Չոլաքյանին։ Մտքումս ասեցի՝ փրկված ենք․․․ Գիշերային Փարիզը վայելելով, պարոն Ժիրայրի հմուտ ուղեկցությամբ, սրընթաց անցանք օդանավակայանից դեպի տուն՝ 40 կմ ճանապարհը։ Մեր հոգնությունը աննկատ թոթափեցինք, երբ տան մուտքի մոտ, ժպիտով ու ջերմությամբ մեզ դիմավորեց Չոլաքյանի ազգությամբ հույն, սակայն արևմտահայերենին քաջատեղյակ կինը՝ Յոհանան (փաստորեն զուր էի մտահոգվում, թե ինչ լեզվով եմ հաղորդակցվելու․․․)։ Յոհաննայի ու նրա աղջիկների պատրաստած յուրօրինակ ու գեղեցիկ սեղանի շուրջ էլ սկիզբ առավ մեր հարազատ ու համերաշխ համակեցությունը։
Յուրաքանչյուրս մեր հարմարավետ տեղը զբաղեցրինք Չոլաքյանների երկհարկանի, կոկիկ առանձնատանը։ Վաղ առավոտյան՝ նախաճաշի, երեկոյան՝ միասնական պատրաստությամբ, հունական յուրօրինակ ընթրիքի սեղանի շուրջ, ընտանեկան հավաքները նոր համ ու հոտ էին հաղորդում ճամփորդական խենթ-հագեցած օրվա տպավորություններին։
Արևմտահայերեն-արևելահայերեն, անգլերեն-ֆրանսերեն-հունարեն լեզուների կենդանի խառնարանում, ամենից գրավիչը բոլորիս հասկանալի ու ամենամարդկային՝ սրտի լեզուն էր․․․ Մի գոհունակ ժպիտը, աչքերի փայլը, մարդկային ջերմ գրկախառնությունն ու ձեռքսեղմումը ո՞ր լեզվով կթարգմանվի։
Ողջ հյուրընկալության ընթացքում ամենատպավորիչն ու դիտարկման արժանին Դավթի ու Չոլաքյանների կրտսեր զավակի՝ իննամյա Նիկոլոյի ընկերությունն էր։ Դժվար է ասել, թե ինչ լեզվով էին հաղորդկացվում։ Կարևորը իրար շատ լավ էին հասկանում ու ամենադժվար գործը Դավթին Նիկոլոյի խաղասենյակից դուրս հանելն էր․
-Թողե՜ք, ես խաղում եմ, հոգնացրի՛ք ձեր Փարիզով։ Գնացե՜ք, ես չեմ գալիս․․․
Առանց այս մարդկային կապի հաստատման, ընտանեկան ջերմության, Փարիզն այդքա՜ն հյուրընկալ ու ձգող չէր դառնա․ համոզված եմ։ Մարդկային ծանոթությունն ու նրա ինքնատիպ ներաշխարհի բացահայտումը ամենամեծ հայտնագործությունն է, անջնջելին, ինչով շա՜տ հարուստ էր մեր ճամփորդությունը։
Հ․Գ․
Այսօր էլ այսքանը․․․ Շնորհակալ եմ ընթերցելու համար։
Անդարձություն 
Ժամանակն արագ է թռչում։ Կայարանում ենք։ Մեկնելու ժամն ահա՛, հասել է։ Բոլորս միևնույն ճեպընթացի՝ տարբեր վագոնների ուղևորներ ենք։ Մնում է չուշանալ նշված ժամից ու հարմար տեղավորվել մեզ բաժին հասած վագոնի նախանշված տեղում․․․ Առաջին, թե երկրորդ հարկում, պատուհանի մոտ, թե՝ քիչ այն կողմ․․․ էական չէ։ Միևնույն է, ընթացքը մեկն է, ու ճեպընթացը նույն ուղղությամբ է սլանալու։ Կարևորը ճիշտ կայարանում իջնելն է, չուշանալը․․․
Առաջին զգացողությունը, որ ունեցա Փարիզի Շառլ դը Գոլ օդակայան ոտք դնելիս և քաղաքում երեք օր շարունակ ճամփորդելիս, շփոթմունքի այն զգացումն է, որը, հավանաբար, համակում է փոքր ու միատարր երկրում ապրող յուրաքանչյուր այցելուի։ Ես շփոթված էի այս հսկա մեգապոլիսի բազմազանությամբ ու անցուդարձով։ Ինչպես հե՛նց ճամփորդության սկզբում տիարը շեշտեց՝ Փարիզը մե՜ծ հասկացություն է․․․ այստեղ ամեն ինչի կարելի է հանդիպել։
Պատուհանները
Նավահանգիստը
Ողջո՜ւյն, Փարիզ